Jedną z najważniejszych idei średniowiecza była asceza, która dominowała w życiu ówczesnych ludzi. Asceza pochodzi z greckiego słowa „askisis” czyli ćwiczenie ciała. Był to surowy i wstrzemięźliwy sposób życia. Już w Starym Testamencie czy też w Dziejach Apostolskich znajdziemy wzmianki o tym pojęciu. W Biblii mowa jest o poście, nakazach wstrzymywania się od picia wina, powstrzymywania się od prac w czasie szabatu.
W Nowym Testamencie Jezus nawoływał do zaparcia się samego siebie, pozostawienia po sobie rzeczy materialnych i pójścia za nim. W ten sposób nawoływał do wyrzeczeń i poświęcenia. W starożytności również funkcjonowało to pojęcie. Cynicy, stoicy i pitagorejczycy głosili ascezę w sensie filozoficznym. Pojmowali ją przede wszystkim jako ćwiczenia w cnocie, panowanie nad emocjami i rozumem.
Asceza ma wpływ na umocnienie charakteru człowieka, może pomóc człowiekowi na uodpornienie się na cierpienie, wzmacnia psychikę.
Niektórzy pojmują ascezę jako gorliwe przebywanie w kontakcie z Bogiem poprzez różne ćwiczenia np. post, odmawianie sobie przyjemności, wstrzemięźliwość. Ascetyka jest drogą, którą obiera sobie dana osoba, by zaskarbić sobie sprawiedliwość i pobożność, z nią związana jest teologia pasterska. Związana jest też z świadomym wyrzeczeniem się dóbr materialnych i wygód tego świata. Poprzez ascezę wiele osób uważało że osiągnie pewien stopień doskonałości. Każda z form ascezy miała na celu uzyskanie świętości, doskonałości i oczywiście zbawienia. Człowiek musiał panować nad swoimi pragnieniami, namiętnościami, wyrzekał się wszelkich przyjemności.
Przejawy ascezy w życiu człowieka
Asceza może przejawiać się w jednej dziedzinie życia, bądź w każdej. Najczęstsze praktyki związane z tym trybem życia to: pokuta, modlitwa, kontemplacja, post, życie pustelnicze czy zakonne, milczenie. Można wyróżnić pewne pojęcia ściśle związane z ascezą:
- Eremityzm – zakonnicy prowadzący życie pustelnicze, przykładem są kartuzi czy kameduli.
- Anachoretyzm – polega na samotnej ascezie i świadomym wycofaniu się z życia publicznego.
- Cenobityzm – samotne życie w zorganizowanej wspólnocie.
- Monasctyzm – jest to forma życia religijnego, którego podstawą jest określona reguła zakonna.
W niektórych zakonach panuje klauzura, czyli zamknięcie. Przystąpienie do takiego zakonu oznacza, że nie można opuścić jego murów chyba że w przypadku, np. ciężkiej choroby. Przykładem takiej reguły są zakony Klarysek. Również rozmowy są ograniczane do minimum, siostry mogą ze sobą porozmawiać jedynie w tzw. godzinie rekreacyjnej. Milczenia ma sprzyjać skupieniu, zwłaszcza podczas modlitwy. Zazwyczaj siostry wstają wcześnie rano, uczestniczą w mszy świętej, później w codziennych obowiązkach.
Asceza w średniowieczu
Zwłaszcza w średniowieczu asceza była praktykowaną zasadą, nawiązywała oczywiście do Biblii. Niestety obraz ascetycznego życia był ukierunkowany przede wszystkim na walkę z cielesnością. Wszystko co było z nią związane uważano za złe. Ciało traktowane było jako grzeszne, że nawet odradzano kąpiele.
Asceza rozwijała się przede wszystkim w klasztorach. Benedyktyni kładli nacisk przede wszytki na modlitwę liturgiczną, kameduli na życie pustelnicze połączone z regułami występującymi we wspólnotach, cystersi skupiali się na pracy.
W tym okresie popularne było hasło, znane zresztą do dziś każdemu, „Memento Mori”, mówiące o przemijalności życia doczesnego. Priorytetowym celem wielu ludzi średniowiecza staje się zbawienie, aby go osiągnąć starali się rezygnować z wszelkich uciech cielesnych, żyli w ubóstwie i umartwiali ciało. Oprócz postów, długich modlitw, pustelniczego trybu życia, asceci często nosili włosiennicę pod ubraniem, spali w celach, samo okaleczeli się np. poprzez biczowanie. Osoby te drastycznie ograniczały swoje potrzeby, emocje, stosowały cały czas dyscyplinę wobec siebie.
Życie pustelnicze
Osoby decydujące się na życie pustelnicze wiodły samotną egzystencję, odmawiając sobie uciech życia, poświęcając się Bogu. Za twórcę i pioniera życia pustelniczego uważa się św. Pawła Egipcjanina z Teb. Święty ten w czasie prześladowań chrześcijan schronił się w jaskini na pustyni, w tym miejscu żył na modlitwie i umartwianiu do śmierci. Przed śmiercią został odnaleziony przez Św. Antoniego, a jego historię opisał św. Hieronim. Jego żywot zainspirował wiele innych osób do takiego właśnie życia i kontemplacji wiary w Boga.
Wśród znanych świętych znajdziemy wielu wiodących życie pustelnicze, np. święci: Antoni Opat, Wilhelm, Teodor, Ammon, Izydor Scyta, Hilarion, Gordian, Palemon, Eliasz. Z biegiem czasu pojawiło się zjawisko Cenobityzmu, czyli wspólnego życia.
Dzięki wspólnocie klasztornej, można było realizować wiele rad ewangelicznych. Przykładem takiego zorganizowanego życia pustelniczego była wspólnota kierowana przez św. Pachomiusza, byłego żołnierza rzymskiego, który poświęcił się życiu pustelniczemu. Ustanowił wspólną regułę, znana pod jego imieniem.
Pustelnicy żyli w ubóstwie z pracy własnych rąk, często też z jałmużny, byli bardzo skromni. Mimo, iż wycofywali się z życia społecznego, mieli duże poparcie wśród mieszkańców, sami również potrafili najlepiej zrozumieć ludzkie problemy. W XI wieku pojawiła się kategoria pustelników – eremitów wędrownych, którzy głosili tłumom kazania. Postępowali na wzór Apostołów nauczających lud. Takie nauczanie podobało się ludziom a z drugiej strony było zagrożeniem dla zwykłego kleru.
W pierwszej połowie XIII wieku powstał zakon Paulinów na Węgrzech, do jego powstania przyczynił się Bartłomiej, biskup Pecs. Zgromadził on rozproszonych i żyjących samotnie pustelników. Ułożył on krótką regułę zakonną oraz postarał się dla nich o uposażenie.
Ich codzienne życie polegało na pracy, wieczornej modlitwie. Mieli za zadanie dawać dobry przykład, żyć skromie i prosto. Byli zorientowani na apostolstwo, mieli upominać bliźnich. Właściwym jednak organizatorem tego zakonu był kanonik kapituły katedralnej Euzebiusz. To on wprowadził do wspólnoty modlitwę liturgiczną. W 1250 roku wspólnota przybrała nazwę Zakonu Braci Pustelników św. Pawła Pierwszego Pustelnika.
Czas od założenia zakonu aż do piętnastego wieku jest najlepszym okresem rozkwitu. Po połowie piętnastego wieku gorliwość do surowego życia nieco osłabła. Na terenach polskich w siedemnastym wieku istniało około trzynastu zakonów paulinów.
Asceza a współczesny konsumpcjonizm
W obecnych czasach bardziej bliski jest nam konsumpcjonizm niż asceza. Coraz częściej dąży się do posiadania pieniędzy, modnych ubrań, nowoczesnych sprzętów i gadżetów. Coraz więcej czasu poświęcamy pracy, a nie drugiemu człowiekowi.
W tym materialnym świecie łatwo jest się pogubić, zatracić. Warto pamiętać o tym co najważniejsze, czyli o rodzinie i pomocy innym. Niejednemu właśnie asceza pomogłaby odnaleźć sens życia na nowo. Ograniczenie pewnych dóbr czy też zachowań mogłoby wpłynąć na nas wyjątkowo pozytywnie. Czasem warto spróbować, bo takie postępowanie pozwoli nam się skupić na tym co jest właściwe i naprawdę potrzebne.